He tuakiri Māori e pakari ai mā te āhei ki te reo Māori me te mātauranga Māori, koia tētahi waehanga nui o te hauora hōkakatanga me te hauora taihemahema mō Ngāi Māori. Ka taea e ngā whakaihuwaka hauora hōkakatanga me ngā kaiako hoki te whakamahi i ngā rauemi e takea mai i te mātauranga Māori hei āwhina i ngā rangatahi ki te whakapakari i ō rātou tuakiritanga me te whakarahi anō i ō rātou mōhiotanga, kia noho Mate Paipai-kore, Mate Ketoketo-kore hoki rātou, ā, kia kōwhiri hoki rātou i ngā momo ārai hapūtanga e tika ana mā rātou.
He aha Te Aitanga a Tiki
He kohikohinga rauemi reo Māori, reo Pākehā hoki tēnei, arā, he pūrākau, waiata, mōteatea e takea mai i te mātauranga Māori, ā, e hāngai ana ki te hauora hōkakatanga me te hauora taihemahema anō hoki. I roto i te horopaki o Te Aitanga a Tiki, ka tautuhitia tēnei mea te ‘mātauranga Māori’ e Te Whāriki Takapou kia pēnei ōna āhuatanga:
- Ka ngākau pai te whakaahuahanga o te hauora hōkakatanga me te hauora taihemahema, ki tō te Māori tirohanga;
- Ka whakaatatia ō te Māori tirohanga ā-ao, me ngā tirohanga ā-ao kē o tēnā iwi, o tēnā iwi;
- Ka tūtohua hoki te whanaketanga o te mātauranga Māori mai i ngā pāhekoheko a te Māori o tua whakarere, o nāianei hoki ki tōna taiao.
Hei whakamahi i ngā rauemi
Ka aro ngā rauemi nei ki ngā kaupapa hauora hōkakatanga me te hauora taihemahema e hāngai nui ana ki te hauoratanga me te toioratanga o te hunga rangatahi, e ai ki ngā whakaihuwaka me ngā kaiako. Kei ia rauemi he aronga, he akoranga hapahapai hauora, ētahi huatau hei whakamahi i te rauemi, he whakamārama i tōna hāngaitanga, he puna kupu me te tohutoro. Kua whakaahuatia ngā rauemi kia māmā noa te whakauruuru ki roto i ngā hōtaka hapahapai hōkakatanga, me ngā hōtaka e whakarato ana ki roto i ngā kura.
He whakatūpatotanga
Kia mōhio ai ngā whakaihuwaka hauora hōkakatanga, ko ētahi o ngā tuhinga mātauranga Māori o mua, tae ana ki ngā rerenga kupu reo Māori, reo Pākehā hoki e hāngai ana ki te hōkakatanga me te tāne-wahinetanga (gender) o te rautau 1800 tae rā anō ki ēnei rā, kua whakaaweawe nuitia e ngā huatau whakatuanui o Ūropi. Kua kōkuhutia ngā huatau o te Hāhi Karaitiana, te Wikitoriatanga me te tākutatanga o Ūropi e pā ana ki te hōkakatanga, te tāne-wahinetanga, te mārenatanga, me te tauonioni, anō nei he mahi mōrearea, māteatea hoki. He rerekē rawa atu ērā huatau ki te mātauranga me ngā māramatanga i roto i ngā hapori Māori i mua i te taenga mai o Tauiwi. Me te aha, kua whakarerekētia te maha o ngā kōrero tawhito a te Māori e hāngai ana ki te hōkakatanga me te tāne-wahinetanga; kua whakaratangia ki ngā rerenga kupu māhaki kē o te hapori Wikitoriana; ā, kua whakatōpūtia rānei ngā kōrero kē a iwi kē hei kōrero aro whānui.
Waihoki, he pōhēhē nō te tangata ka taea e ngā rerenga kupu reo Māori, pērā i te ‘moe’, te ‘aroha’ me te ‘whakapapa’, te taurite ki ngā kupu o te reo Pākehā. Hei tauira: whakakapi ai te ‘moe’ ki te kupu ‘sleep’; te ‘aroha’ ki te ‘love’; me te ‘whakapapa’ ki te ‘genealogy’. Kāti koa, he tini kē ngā whakamahinga o te kupu ‘moe’ i roto i ngā tuhinga mātauranga Māori. Kia mārama te tangata ki te tikanga o te ‘moe’ me mārama pū ki te wā me te horopaki i puta ake ai taua rerenga kupu. Kei roto i ētahi o ngā tuhinga o mua ka whakamahia te kupu ‘moe’ mō te piringa ai i whakamanahia e te whānau, hapū, iwi rānei; kei ētahi atu o ngā tuhinga ka whakamahia te ‘moe’ hei tūtohu i te piringa ai e whakaputa ai i ngā uri. Ka mutu, kua kitea hoki te kupu ‘moe’ e pā ana ki te pāwhera wahine i te wā o te pakanga! Tae noa ki ēnei rā, ka whakamahia te kupu ‘moe’ hei tūtohu i te ‘mārenatanga’ rānei, te hononga kāwanatanga (civil union) rānei, te ‘moe māori’ (de facto) rānei, ā, me te piringa ai e whakaputa ai i ngā uri.
Me pono ka tika
Ki tō Te Whāriki Takapou mōhio, ka puta ēnei rauemi i whiriwhiria mō Te Aitanga a Tiki mai i ngā mātāpuna tūmatanui kē. E whakaaro ana koe kua takahia manatārua e mātou, tēnā, whakapā wawe mai i tewhariki@tewhariki.org.nz.
He mihi
Ka nui te mihi ki ngā rōpū nei i whai wāhi ki te tukanga arotake o ngā rauemi nei:
- New Zealand Aids Foundation/ Te Tūāpapa Ārai Mate Kore o Aotearoa
- Te Kaha o te Rangatahi
- Family Planning New Zealand
- Te Ahurei a Rangatahi
He puna kupu
aro whānui | to generalise, standardise |
hapahapai | to promote, champion |
hauora hōkakatanga | sexual health |
hauora taihemahema | reproductive health |
hōkakatanga | sexuality (modern) |
hononga kawanatanga | cilvil union |
huatau | idea, concept |
kōkuhu(tia) | to introduce |
māteatea | shameful |
moe | to have sex with In translating pūrākau, narratives, whakapapa, etc. into English, ‘moe’ is often rendered as ‘marry’. The concept of marriage is a western/ Pākehā concept and was not part of Māori cultural tradition. The customary Māori practice of cohabitation between two people was sometimes referred to as ‘moe māori’. Among the rangatira class, however, this form of cohabitation must be sanctioned by the whānau and/or hapū involved. Moe māori was still in common usage as recently as the 1950s, although the introduction of the Marriage Act (1908) meant that a customary union had to be formalised, i.e. performed by a minister of religion, to be recognised as legal. Under Pākehā law, this was important to one’s ability to make claims to land and inheritance. When the Māori Purposes Act was introduced in in 1951, Māori couples had to marry according to European customs to be eligble for the Family Benefit, and to ensure their children were not classified as ‘illegitimate’. |
moe māori | de facto or common law marriage |
mōrearea | risky |
ngākau reka | positive |
pae tukutuku | website |
pāhekoheko | interaction, relationship |
pāwhera | to violate a women, rape |
piringa ai | sexual relationship |
taihemahema | genitals, sexual organs |
tāne-wahinetanga | gender |
tauonioni | to copulate, have sexual intercourse |
toiora(tanga) | wellbeing |
whakaaweawe(tia) | to influence, have an impact on |
whakaihuwaka hauora hōkakatanga | sexual health promoter |
whakarata(ngia) | to appease, make amenable |
whakatōpū(tia) | to amalgamate, combine |
whakatuanui | dominant |
Ūropi | Europe(an), West(ern) |
He Tohutoro
Cook, M. (2017). Marriage and partnering: Marriage in traditional Māori society. Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. http://www.TeAra.govt.nz/en/marriage-and-partnering/page-1
Durie, M. (2000). Te Pae Mahutonga: A model for Maori health promotion. Palmerston North, NZ: Massey University.
Green, J. A., Tipene, J., & Davis, K. (2016). Mana tangata whenua: National guidelines for sexual and reproductive health promotion with Māori – First edition. Hamilton, NZ: Te Whāriki Takapou.
McRae, J. (1997). Māori oral traditions in print. Retrieved from http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-GriBook-_div3-N107A7.html
Mead, H. M. M. (2003). Tikanga Māori: Living by Māori values. Wellington, NZ: Huia Publishers.
Mikaere, A. (2017). The balance destroyed. Ōtaki, NZ: Te Tākupu, Te Wānanga o Raukawa.
Murphy, Ng. (2013). Te awa atua: Menstruation in the pre-colonial Māori world. Ngāruawāhia, NZ: He Puna Manawa Ltd.
Ngata, P. (Judge). (1886, November 1). Hone Kaora in evidence. In Otorohanga Minute Book: Te Rohe Potae Poraka (p. 594). Otorohanga, New Zealand: Otorohanga Māori Land Court.
Ratima, M. (2001). Kia uruuru mai a hauora. Being healthy, being Maori: Conceptualising Maori health promotion (Doctoral thesis, University of Otago, Dunedin).
Tipene, J. (2009). Mā muri ko mua: An introduction to the issues associated with the translation of the Pene Haare manuscript (Masters thesis, University of Waikato, Hamilton).
Items in Repository
He Waiata ki ana Whaiaipo (Māori)
Aronga: Kia takaroa i te pā kūwhā me te piringa ai
He Waiata ki ana Whaiaipo (English)
Focus: Delaying sexual activities and relationships
Māui raua ko Hinenuitepō (Māori)
Aronga: Mana whakaae; Mana o te tangata
Tīwhanawhana Ana (Māori)
Aronga: Tiakina tōu whakapapa
Tīwhanawhana Ana (English)
Focus: Safeguard your whakapapa
Wairaka (Māori)
Aronga: Ārai hapūtanga
Tūtānekai rāua ko Tiki (Māori)
Aronga: Whakaute tangata
Kahungunu (Māori)
Aronga: Ārai Mate Paipai me te Mate Ketoketo
Rongomaiwahine (English)
Focus: Healthy relationships